‘Het is kanker,’ zeg ik. Hij zit overeind in het bed en kijkt me aan. Vanwege zijn ademnood en algehele zwakte vindt dit gesprek hier plaats, op een plek die er eigenlijk niet geschikt voor is. Kanker in de mondholte. Een operatie zou zo’n tien uur duren, daarvoor is hij veel te zwak. We kunnen alleen symptomen behandelen, pijn bijvoorbeeld, maar de ziekte niet.

Het zijn verschrikkelijke gesprekken om te voeren. Syöpä, het Finse woord voor kanker, stamt af van syödä, eten. Je wordt van binnenuit opgegeten. Hoop kan ik hem niet bieden, er is niets dat hem kan redden. Ondanks onze technologische vooruitgang en de enorme stappen die de geneeskunde heeft gemaakt, sta ik met lege handen tegenover de ziekte van deze rendierman, die zijn hele leven lang loodzwaar werk heeft verricht. Het afgelopen jaar vielen zijn tanden er een voor een uit, maar tijd om naar de tandarts te gaan had hij niet. Geld trouwens ook niet. De pijn in zijn mond, die steeds heviger werd, had hij doorstaan. Gezien zijn conditie is het niet voor te stellen, maar tot vorige week was hij nog met zijn dieren in de weer geweest, tot hij flauwviel voor het oog van een buurman en met een ambulance op de eerste hulp werd afgeleverd. En nu ontneem ik hem alles in een paar woorden.

Hij zucht eens en knippert met zijn ogen. Minutenlang zeggen we beiden geen woord. Heeft hij wel begrepen hoe ernstig de situatie is? schiet het door me heen. De tien meter naar de wc zijn hem al te zwaar. Spoedig zal alles voorbij zijn.

‘Het spijt me,’ zeg ik, en ik leg een hand op zijn schouder.

Aan zijn gezicht zie ik dat hij breekt. Die hand op zijn schouder zegt hem meer dan de woorden ‘kanker’, en ‘onbehandelbaar’.

Maar dan slikt hij, en kijkt hij op. ‘Kaikki, mitä elämässä tulee vastaan, on otettava vastaan.’ De dingen op ons levenpad, daar kun je niet omheen.

Twee weken geleden waren de kruipbramen op hun best, vorige week de zwarte bosbessen, en nu is het nog een paar dagen wachten op de rode bosbes. Wonderlijk, hoe georkestreerd alles tot bloei en wasdom komt. Ook de herfst, ja, want hoewel we nog net in augustus leven zijn de voortekens er al: de lijsterbes met zijn glansloze rode trossen, de berk met zijn okergele blad. En als ik door de moerassen dwaal, met laarzen die slurpend de bodem zoenen, lijkt de Lapse zomer al wel voorbij. De mossen zijn oranje en rood, er is geen vogel meer te horen. Toch hebben de kleuren nu nog wat feestelijks, nog niet dat melancholische van september of oktober. Het is of ik door een kunsthal loop, een ontzaglijke hal waar alle kunstwerken tot in de kleinste details zijn uitgewerkt en samen een reusachtig geheel vormen, dat ongemerkt maar onmiskenbaar een metamorfose doormaakt, van de kiem naar de dood.

Plots vallen er druppels uit de wolken die zojuist nog van zilver leken, en met de regen wordt alles om me heen net een tint donkerder. Aan de andere kant van het moeras beland ik op een pad, en als de bui steviger wordt, schuil ik onder een katwilg. De euforie van daarstraks, ingegeven door de kleuren van het moeras, verandert in een soort droefheid, maar dan een lichte variant ervan, een droefheid die aan gelukzaligheid grenst. Ik denk aan Paavo Ahrola in het boek Miehen tie (De weg van een man) van Frans Emil Sillanpää, uit de jaren dertig. Paavo Ahrola, voor wie de liefde zwaarder was dan de dood van vrouw en kind. En waarom zou hij niet gelijk hebben, denk ik als de regen is opgehouden. Wegen wij de dood niet veel te zwaar? Natuurlijk is het verdrietig om iemand te verliezen, maar als het nu om jezelf gaat: waarom vrezen we het einde? Niet-leven is toch geen lijden, we hebben toch ook geen slechte herinneringen aan de tijd voordat we leefden?

Kan het overlijden ook mooi zijn? Die vraag houdt me bezig als ik terugwandel naar huis. Want dat is hoe de Skolt-Sami (een Laps volk) dachten over de dood, althans, dat schreef Robert Crottet meer dan zestig jaar geleden in de inleiding van zijn bundel van Lapse volksvertellingen Betoverde bossen (oorspronkelijke titel: Forêts de la lune). Voor de Skolt-Lappen bestonden toen geen vaste grenzen tussen dit leven en dat aan gene zijde. Na het overlijden zou je alleen maar dieper doordringen in de geheimen van een betoverd bos. Het noorderlicht was de dans van de overledenen, die daarmee de poolnacht van de levenden verlichtten.

Dat het leven heilig is en de dood zo’n beetje het ergste wat er bestaat, is een westers idee. Jaren geleden werkte ik in een tropenziekenhuisje in Malawi. Dagelijks overleden jonge kinderen overleden aan ondervoeding of malaria. De moeders waren sterk en lieten zich door de dood van hun kind niet uit het lood slaan. Ik vroeg vrouwen die rondom de bevalling waren opgenomen naar hun sociaaleconomische omstandigheden. De meeste theeplukkersgezinnen moesten rondkomen van zo’n tien euro per maand en vragen naar aantallen van doorgemaakte zwangerschappen, bevallingen en levende kinderen vaak verschillende antwoorden op. Eens legde ik de vragenlijst naast me neer en vroeg ik een patiënte beduusd wat het ergste was dat haar kon overkomen. ‘Dat ons huis door brand wordt verwoest,’ antwoordde ze nadat ze zich even op de vraag had bezonnen. Toen ik haar vroeg of dat erger was dan haar kind verliezen, antwoordde ze dat ze in dat geval opnieuw zwanger kon worden, dus zo erg was dat niet.

Voor artsen is het overlijden zo een beetje de hardste eindmaat die er is. Ons handelen is er vaak op gericht om het overlijden een stukje vooruit te schuiven. De enorme vooruitgang van de medische wetenschap en daarmee onze levensverwachting zette in tegen het einde van de negentiende eeuw, toen Nietzsche’s Zarathustra verkondigde dat God dood was. Dat heeft ongetwijfeld met elkaar te maken, want God’s dood luidde ons individualistische tijdsperk in, de mens moest een levenskunstenaar worden. Het leven werd ons heiligste goed.

Toch geloof ik niet dat het leven eren inhoudt dat we de dood moeten verafschuwen. Nee, de grootste levenskunstenaar maakt van zijn dood een feestje. Tot dat besef kom ik als ik, bijna thuisgekomen, een bloem aantref die in haar bloei gestorven lijkt. Ook de dood kan mooi zijn.

Vandaag stond haar naam niet meer op de lijst. Natuurlijk was er de mogelijkheid dat ze was overgeplaatst naar Helsinki, waar ze af en toe naartoe werd gereden – een reis van twaalf uur – maar het lag nu eenmaal in de lijn der verwachtingen dat ze een dezer dagen er niet meer zou zijn.

In de kamer van de verpleegkundigen werd ik bijgepraat. Op mijn vrije dag was het snel bergafwaarts gegaan en op het eind van de middag was ze overleden.

Zij – een meisje van nog geen twintig dat me telkens aan mijn jongste zusje deed denken. Zij, een meisje dat altijd ziek was geweest, twee longtransplantaties achter de rug had en de afgelopen maanden bijna continu in het ziekenhuis had gelegen. Zij, die niet over de dood wilde denken of praten en altijd ihan hyvä, prima, antwoordde als ik vroeg hoe ze het maakte. Maar ze had wel pijn en ze wist dat het einde in zicht was.

En wij, dokters en verpleegkundigen, wij waren machteloos. Wij deden alles om haar leven zo lang mogelijk te rekken. Zelfs in de laatste dagen, toen we er bijna zeker van waren dat ze deze infectie niet meer zou overleven, we bleven haar volstoppen met medicijnen, niet alleen middelen die het leed moesten verlichten maar ook met antibiotica en middelen die de afgestoten long nog zoveel mogelijk moest beschermen. We brachten haar zelfs nog naar de intensive care om onder narcose haar longen schoon te kunnen spoelen, terwijl we vermoedden dat het allemaal niets meer uit zou halen.

Toen ze in slaap werd gebracht zag ik de angst in haar ogen en toen wist ik dat zij besefte dat het hoogstwaarschijnlijk het laatste wakkere moment van haar leven was.

Waarschijnlijk… Het was de onzekerheid die ons dreef, dat verschrikkelijke hellend vlak van hoop naar wanhoop. We zetten in op die paar procent kans dat ze nog een week of hooguit twee zou leven, weken die ze waarschijnlijk toch niet thuis zou hebben kunnen doorbrengen. Nu zie ik pas in hoe onzinnig dat was. Dat is achteraf, maar op dat moment, toen ze in ademnood op bed zat, leek het de enige optie om nog eens alles uit de kast te halen. Zij was nog zo jong, en jonge mensen sterven niet.

Zij dacht er waarschijnlijk anders over, dat realiseerde ik me toen ik die laatste wakkere blik van haar zag. Ze was niet meer bang voor de dood, maar wel voor de machines die haar leven moesten rekken. Toen ik die avond naar huis ging liet het me niet los. Ik had geen energie om te gaan joggen, niet eens om een boek te lezen en in plaats daarvan keek ik een film op televisie.

Manolete, een Spaanse matador, is verslaafd aan zijn angst voor de dood en als Lupe Sino, zijn geliefde, niet bij een stierengevecht is wil hij sterven… Laat het nu juist Penélopez Cruz zijn die Lupe Sino speelt. Schaamteloos heb ik gehuild. Om de film natuurlijk, niet om mijn jonge patiënte, want dokters huilen niet.

Vanochtend, toen ik na de ronde over de afdeling alleen in mijn werkkamer zat, pinkte ik weer een traantje weg, alleen was er nu geen Penélopez Cruz die me een excuus verleende. Ik ging naar het hoofd van de afdeling met het idee om een bijeenkomst met de verpleegkundigen te regelen, want die moeten het er zwaar mee hebben gehad. Ze keek een beetje vreemd op van mijn voorstel. Maak je daar maar niet druk om, zei ze, daar hebben we een protocol voor. Ik droop af maar liep nog wel even langs de verpleegkundigen, en ja, om drie uur ’s middags zou er een bijeenkomst zijn waarbij ook een psycholoog aanwezig zou zijn.

Daar heb ik natuurlijk niets te zoeken, dacht ik bij mezelf, maar besloot toch mee te gaan, en daar zaten we dan, ook ik. ‘Eigenlijk huil ik nooit,’ probeerde ik nog.

Mevrouw Otter kwam om te sterven. Dat deed ze op respectabele leeftijd, nadat ze vanuit het academisch ziekenhuis naar de beddenafdeling van onze gezondheidspost in Lapland werd overgeplaatst met een luchtbuisje in haar keelgat en een vochtinfuus. In het ziekenhuis was een hersenbloeding vastgesteld die zo groot was, dat zelfs met de hulp van de door haar aanbeden god er niets anders op zat dan het tijdelijke voor het eeuwige te verwisselen. Haar schriele lichaam lag zich aan het luchtbuisje voor te bereiden op die reis.

Het stonk op het kamertje van mevrouw Otter. De zure lucht kwam echter niet van haar, maar van haar zoon, een man van een jaar of vijftig, leren jasje en een door het leven getekend gezicht. Stomdronken was hij. Hij klaagde over het lot van zijn arme moedertje ‘een aangeboren vaatafwijking, zei de dokter’ maar vooral over dat van hemzelf: ingenieur, tot vier jaar terug in Helsinki gewoond en toen terug gereisd naar Lapland om bij zijn moeder in te trekken. En nu lag ze hier. Wat moest hij zonder haar, ook financieel gezien, en hield aangeboren niet in dat de vaatafwijking erfelijk was en zou dus ook hij..?

Drie dagen tevoren had hij zijn moeder thuis aangetroffen, precies zoals ze hier nu lag maar dan zonder adembuisje en infuus. Die hadden ze om de een of andere reden in het academisch ziekenhuis aangebracht. Nadat ze met de ambulance naar het ziekenhuis was weggebracht vergreep zoonlief zich aan de fles. Helder? vroeg de verpleegster, en hij gaf toe, helder vocht had hij tot zich genomen. Sterke drank. Een putki* van drie dagen dus, niet erg lang maar toch leverde het een stinkende sterfkamer op en een huilende vijftiger en als slotakkoord viel hij de verpleegster om de hals. Dank je, stamelde hij, en hij drukte ook mij de hand toen we de kamer met het academische luchtbuisje en de rouwende zoon verlieten om de ronde over de afdeling te vervolgen.

*Namen zijn fictief.

**putki: (letterlijk: buis) een periode van onafgebroken drinken, meestal van sterke drank, kan variëren van enkele dagen tot enkele maanden, op welke wijze volgens authentiek Finse traditie vakantie kan worden doorgebracht, een vreugdelijk feit kan worden gevierd of verdriet kan worden verdronken (deze opsomming is verre van compleet). Een putki kan in eenzaamheid tot stand worden gebracht of in gelijkgestemd gezelschap.